mâl ettiler” iftirasında bulunmaktadırlar. Benî Mûsâ kardeşlerin başarıları ve diğer Müslüman ilim adamlarının nazarî ve pratik ilimlerdeki buluşları, İlmî eserleri günden güne ortaya çıkmakta ve iftiracıların sözlerini çürütmektedir.
1- A’lâmü’l fizya fil İslânı; sh. 95
2- Ulûm-ül Bahle; sh. 305
3- The Obscrvatory in İslam; sh. 92
4- Meşâhir-i Mühendisîn-i Arabdan
Benî Mûsâ’nm Terceme-i Halleri
(Şerafeddin, İstanbul, 1323)
5- Über die Geometrie der Söhrıe des
Musa ben Sclıakir; (H. Suter; Leipzig
1902)
6- Die Mathematiker und Astronomen
der Araber; sh. 160
7- Geschichte der Arabischen Literatür;
cild-5, sh. 246
8- Vefeyât-ül a’yân; cilt-5, sh. 162
bettânî; “İnsan, Allahü teâlânın b irliğini isbâta, O’nun emsalsiz büyüklüğünü, yüce hikmetini, muazzam kudretini ve eserlerinin mükemmeliyetini anlamaya astronomi ilmi sa sayesinde muvaffak olur”] astronomi ve trigo nometri âlimi. İsmi, Mu hammed bin Câbir bin SI-1 nan er-Rakkî olup, künyo si Ebû Abdullah’tır. Avrıı pa’da Albetagnus vey/ı Albategni ismiyle meşhûr olan Bettânî, 858 (H. 244) senesinde Harran’da doğdu. Ekserî ömrünü, Fırat nehri kıyısındaki Rakka’da geçirdi. 877-918 (H. 264- 306) seneleri arasında rasat (gözlem) çalışmaları yaptı. Abbâsî halîfesi Me’mûn’un kütüphânesinde çalıştı. Bettânî, en önde gelen Müslüman matematik ve
astronomi âlimlerindendir. Çağımızın ileri seviyedeki bir çok astronomi bilginlerine göre, Bettânî; sağlamlık ve dakik hesaplamaları sebebiyle, ilk
gerçek astronomik cetvel (zîc, almanak) hazırlayan âlimdir. Bu cetvelleri hazırlarken, o devirlerde henüz yeni teşekkül etmeye başlayan trigonometri il
Hniı/ını, İlmî çalışmala- Iıtml*ı .rtdoce bir takım teİhiIhi oılnya atmakla kalın.
i astronomik cetvelindir. Ayrıca, güneşin noktadaki hareketini knşfetmiş, güneşin yömıi(| osinin eğimi ve düny( inin dönüş eksenindeki ılıiğişmeler için hassas ılnfjorler bulmuştur. Yaplıflı son derece hassas asiıoııomik rasatlar sonucu, Hiıneş yılının uzunluğunu doğru olarak hesaplamayı başarmıştır. Bettânî, bunu 365 gün 5 saat 46 dakika 32 saniye olarak; Batlamyus ise, 365 gün 5 saat 55 dakika 12 saniye olarak hesaplamıştır. Çağımızdaki on derece gelişmiş teleskoplar ve İlmî hesaplamalar sonucu bu değer 365 gün 5 saat 48 dakika 46 saniye olarak hesaplanmıştır. Görüldüğü gibi, Bettânî güneş yılının uzunluğunu öyle hassas hesaplamıştır ki, modern hesaplamalardan sâdece 2 dakika 22 saniye gibi çok cüz’î bir fark yapmıştır. Bettânî, günümüzde inhiraf (sapma) açısı denilen dünyânın güneş etrafındaki dönüşüne nisbetle kendi etrafındaki dönüşü Bettânî, büy(j|< bir doğrulukla tutulma dâiresinin deklinasyonunu (meyil) tropikal yıl ve mevsimlerin
müddetini tayin etmiş ve güneşin hakîkî ve vasati
hareketini incelemiştir. Arzın iki îtidal noktası (İlkbahar ve Sonbahar
noktalan) arasıdaki gerilme hareketini Ve bununsonucu, zamân denkleminin
asırdan asıra yavaş bir değişime uğradığını isbât etmiştir. Bununla Batlamyus’un günöte noktasının sabit olduğu iddiasını çürütmüştür.
Batlamyus’un aksine güneşin görünen çapının değişmesini ve dairevî güneş tutulması ihtimâllerini
isbât etmiştir. Ay ve gezegenlerin hareketimi
hakkındaki bilgileri dıı İ zeltmiş ve yeni ayın çjA rülme şartlarını tâyine yn rayan yeni ve pek kolay bir yol bulmuştur. Bat
amyus’un îtidal noktalan hareketi için verdiği do ğerleri de düzeltmiştir.
Bettânî, keskin bir zekâya sahipti. İlmî ölçmelerde mekanik âletler kullanıyordu. Çünkü, o devirlerde henüz teleskop ve diğer gözlem âletleri mevcut değildi. Kullandığı âletler sebebiyle hesaplamalarında az çok hatâ vâki olabiliyordu. Usturlab, mikyas, güneş saati (ufkî ve dikey), mural guadrant (Rubû’ dâiresi) kullandığı belli başlı âletler arasındaydı. Bettânî, sâdece astronomi dalında değil, matematik ve coğrafya sahalarında da üstâd olarak tanınmıştır. Yeni trig o no metrinin gerçek kâşifi ka bul edilen Bettânî, İlmî ça lışmalarını küresel trigo Bettânî, bu İlmî çalışma ve araştırmaları süresince hep, Allahü teâlânın azametinin sırlarını, göklerle yeryüzü arasındaki alâkayı inceledi. Son derece
mütevâzı bir âlim idi. İlmini,
Allahü teâlânın marifetine, yâni tanınmasına hizmetçi kabul ediyordu. Astronomi sahasında birçok eser te’lif etti. Bunlar arasında, Batlamyus’un
eserlerini yorumlayan dört eserinde, Batlamyus’un eserlerini tam bir İlmî tenkit süzgecinden
geçirerek onun bir çok görüşünü kabul etmedi.